قوله: «ادْفعْ بالتی هی أحْسن» اى ادفع بالخصلة التى هى احسن الخصال و هى الحلم و الصفح و الاغضاء عن جهلهم، و الصبر على اذاهم، و قوله: «السیئة» یعنى اذا هم ایاک و تکذیبهم لک. نزول این آیت پیش از آن بود که فرمان آمد بقتال، رب العزه مصطفى را بعفو و صفح فرمود گفت آن سخن بدو کرد بد ایشان را بحلم و صفح خویش دفع و بر اذى و تکذیب ایشان صبر کن، «و اهْجرْهمْ هجْرا جمیلا»، و بر وى نیکو ازیشان فرا بر، پس این آیت منسوخ شد بآیت قتال. و گفتهاند معنى آنست که عظهم برفق و لین و لا تعظهم بشدة و عنف. اى محمد ایشان را که دعوت کنى و پند دهى برفق و لطف و آسانى دعوت کن و پند ده نه بسختى و درشتى چنان که جایى دیگر گفت: «قلْ إنما أعظکمْ بواحدة» الآیة. و موسى کلیم را در دعوت فرعون همین فرمود: «فقولا له قوْلا لینا»، و قیل التى هى احسن، لا اله الا الله، و السیئة، الشرک. «نحْن أعْلم بما یصفون» اى یقولون من الشرک، فنجزیهم ما یستحقون.
«و قلْ رب أعوذ بک» اى استجیر بک و امتنع بعزتک، «منْ همزات الشیاطین» قال ابن عباس: اى من نزعاتهم، و نزع الشیطان وسوسته. حتى یشغل عن امر الله عز و جل. و قال مجاهد: همزات الشیاطین نفخهم و نفثهم، و اصل الهمز شدة الدفع، یعنى دفعهم بالاغواء الى المعاصى. همزات الشیاطین آنست که بدها و معصیتها در پیش بنده افکنند و او را با معاصى دهند و بآن مشغول دارند تا از کار خدا و طاعت دارى وى باز ماند، و قال الحسن: معناه اعوذ بک من الجنون.
روى عن رجل من اهل بیت رسول الله (ص) قال: قام رسول الله الى صلاة اللیل فهلل ثلاثا فکبر ثلاثا و قال اعوذ بالله من الشیطان الرجیم من همزه و نفثه و نفخه، قال: فسألته من الغد عن همزه، فقال: هو الموتة، قلت ما الموتة؟ قال الموتة اخذ الشیطان للانسان یشیر به الى ان یفعل فعلا یحدث عنده الجنون، و سألته عن نفثه، فقال: انه الشعر، و عن نفخه، فقال انه الکبر.
«و أعوذ بک رب أنْ یحْضرون» فى شیء من امورى و انما ذکر الحضور لان الشیطان اذا حضر ابن آدم یوسوسه و یجلب الیه شرا فى دینه و دنیاه.
«حتى إذا جاء أحدهم الْموْت» اى وقت الموت و انقضاء اجله. این آیت متصلست بآیت پیش، و التقدیر: ادْفعْ بالتی هی أحْسن السیئة حتى إذا جاء أحدهم الْموْت، و قیل بل قلوبهم فى غمرة من هذا حتى اذا جاء احدهم الموت، و قیل التأویل لا نریک ما نعدهم بل نمهلهم حتى اذا جاء احدهم الموت. کقوله عز و جل: «و ما کان الله لیعذبهمْ و أنْت فیهمْ»، معنى آنست که یا محمد ما تواناییم که با تو نمائیم که بایشان چه خواهد بود از عذاب لکن مىننمائیم و حرمت ترا فرا مىگذاریم تا آن روز که مرگى آید بایشان. «قال رب ارْجعون» اى اذا عاین احدهم الآخرة قبل ان یذوق الموت ادرکته الندامة على التقصیر، و قال تحسرا على ما فاته، رب ارددنى الى الدنیا. معنى آنست که چون یکى از ایشان مخائل مرگ بر وى پیدا شود و آخرت او را عیان گردد، پشیمانى بوى اندر آید و بر گذشته تحسر خورد و گوید.
خداوند من مرا با دنیا فرست تا کار نیک کنم. «ارْجعون» بلفظ جمع گفت بر عادت عرب که با یکى خطاب جمع کنند بر وجه تعظیم، چنان که رب العزه گفت: «إنا نحْن نحْیی و نمیت» «إنا نحْن نزلْنا الذکْر» و نظیر این در قرآن فراوانست و روا باشد که «ارْجعون» خطاب با فریشتگان بود که قبض روح وى مىکنند، یعنى که اول خداى را خواند و بوى استعانت کند و گوید: «رب» اى خداوند من، آن گه خطاب با فریشتگان گرداند گوید: «ارجعون الى الدنیا».
روى اذا عاین المومن الملائکة قالوا له نرجعک الى الدنیا؟ فیقول الى دار الهموم و الأحزان لا بل قدما الى الله، و اما الکافر فیقول رب ارْجعون.
«لعلی أعْمل صالحا» اى اقول لا اله الا الله و اعمل بطاعة الله، «فیما ترکْت» من طاعة الله حین کنت فى الدنیا، «کلا» کلمة ردع و زجر اى لا یرجع الیها و لا یکون ذلک، «إنها» یعنى سواله الرجعة، «کلمة هو قائلها» و لا ینالها، و قیل «إنها کلمة» یعنى قوله: «لعلی أعْمل صالحا» اى هو شیء لا حقیقة له لو رد، کقوله: «و لوْ ردوا لعادوا لما نهوا عنْه». «و منْ ورائهمْ» یعنى امامهم، «برْزخ» البرزخ، الحاجز ما بین الدنیا و الآخرة، و هو المکث فى القبر، و البرزخ فى سورة الفرقان هو ما یحجز بین العذاب و الملح فى البحر، سماه فى موضع آخر حاجزا فى قوله: «و جعل بیْن الْبحْریْن حاجزا»، و فى الخبر. «ان الوسوسة برازخ الایمان».
اى هو عارض بین الکفر و الایمان، و قیل «و منْ ورائهمْ برْزخ إلى یوْم یبْعثون» اى و من بعد موتهم حاجز بینهم و بین الرجوع الى الدنیا الى یوم البعث.
«فإذا نفخ فی الصور فلا أنْساب بیْنهمْ» اختلفوا فى هذه النفخة، فقال ابن عباس: هى النفخة الاولى، نفخ فى الصور فصعق من فى السماوات و من فى الارض. «فلا أنْساب بیْنهمْ یوْمئذ و لا یتساءلون» ثم نفخ فیه أخْرى فإذا همْ قیام ینْظرون و أقْبل بعْضهمْ على بعْض یتساءلون، و قال ابن مسعود: هى النفخة الثانیة، قال یوخذ بید العبد او الامة یوم القیامة فینصب على روس الاولین و الآخرین ثم ینادى مناد هذا فلان بن فلان فمن کان له قبله حق فلیأت الى حقه فیفرح المرء ان یکون له الحق على والده او ولده او زوجته او اخیه فیأخذه منه، ثم قرأ ابن مسعود «فلا أنْساب بیْنهمْ یوْمئذ و لا یتساءلون». گفتهاند اینجا اضمارست یعنى لا انساب بینهم تنفع. میان ایشان هیچ نسب نماند که بکار آید ایشان را و سود دارد، و بر وفق این معنى روایت کردند از حسن قال: اما و الله ان انسابهم لقائمة بینهم، بدلیل قوله: «یوْم یفر الْمرْء منْ أخیه و أمه و أبیه» و لکن لا ینتفعون بها و لا یتعاطفون، و هو المقصود بالنسب فاذا ذهب ذلک صار کان الانساب قد ذهبت، و کذلک معنى قوله صلى الله علیه و سلم: «کل سبب و نسب ینقطع الا سببى و نسبى»
اى لا ینفع یوم القیمة سبب و لا نسب الا سببه و نسبه و هو الایمان و القرآن. و قیل یوم القیامة یوم طویل مختلف الاحایین لا یتساءلون فى حین الفزع و یتساءلون فى حین الامن، و معنى یومئذ اى فى ذلک الوقت. قال الزجاج: ان یوم القیامة مقداره خمسون الف سنة، و فیه ازمنة و احوال، و انما قیل یومئذ کما تقول نحن الیوم نفعل کذا و کذا، لیس ترید به یومک، انما ترید نحن فى هذا الزمان فیوم یقع للقطعة من الزمان، معنى آیت آنست که روز رستاخیز چون در صور دمند بوقت هیبت و سیاست و هنگام فزع، میان خلق هیچ نسب نماند که ایشان را بکار آید و هیچ با یکدیگر تفاخر در نسب نکنند چنان که در دنیا مىکردند و هیچ از احوال یکدیگر نپرسند چنان که در دنیا مىپرسیدند، هر کس بخود درمانده و بخود مشغول گشته.
«فمنْ ثقلتْ موازینه» فى الکلام اختصار، یعنى موازین عمله الصالح، و انما خرج الموازین جمعا لان من ارید به الجماعة و لهذا قال تعالى: «فأولئک هم الْمفْلحون».
«و منْ خفتْ موازینه» من العمل الصالح، «فأولئک الذین خسروا أنْفسهمْ».
غبنوا انفسهم باهلاکهم ایاها، «فی جهنم خالدون» دائمون باقون لا یموتون «تلْفح وجوههم النار» تلفح و تنفح فى معنى واحد الا ان اللفح اعظم تأثیرا، و المعنى یأخذ لهب النار وجوههم بشدة، و قیل تأکل وجوههم النار، «و همْ فیها کالحون» اى عابسون کقوله: «وجوه یوْمئذ باسرة» اى عابسة، قال الزجاج الکالح الذى قد تشمرت شفته عن اسنانه فبرزت، و سئل ابن مسعود عن معنى الآیة او ما رأیت الرأس المشوى کیف تقلص شفتاه و خرج انیابه روى ابو سعید الخدرى عن النبى (ص) فى قوله: «و همْ فیها کالحون» قال: «تشویه النار فتقلص شفته العلیا حتى تبلغ وسط رأسه و تسترخى شفته السفلى حتى تبلغ سرته»
و فى روایة اخرى قال (ص): «تلفحهم النار لفحة فتسیل لحومهم على اعقابهم».
«أ لمْ تکنْ آیاتی» القول فیه مضمر اى یقال لهم الم تکن آیاتى، یعنى القرآن، «تتْلى علیْکمْ»، و قیل الم تکن رسلى یقرءون علیکم کتبى، و یسمعکم آیاتى التى فیها و عدى و وعیدى. «فکنْتمْ بها تکذبون» اى بما اخبرتکم فیها، «قالوا ربنا غلبتْ علیْنا». اى سبقت علینا، «شقْوتنا» و فى الحدیث، «ان رحمتى غلبت غضبى»
اى سبقت غضبى، قرأ حمزة و الکسائى، شقاوتنا بالالف و فتح الشین، و قرأ الآخرون شقوتنا بکسر الشین من غیر الف، و هما لغتان، یقال شقى یشقى شقاوة على فعالة کالسعادة، و شقوة على فعلة کالردة و الفتنة. یقال الشقاوة المضرة اللاحقة فى العاقبة، و السعادة المنفعة اللاحقة فى العاقبة. «و کنا قوْما ضالین» عن الحق فى الدنیا لاجل ما کتب علینا من الشقاء، اقروا على انفسهم بالضلال.
«ربنا أخْرجْنا منْها» اى من النار بفضلک، «فإنْ عدْنا» الى شرکنا و الى ما تکره، «فإنا ظالمون».
«قال اخْسوا» اى ابعدوا، «فیها» کما یقال للکلب اذا طرد اخسأ، و قیل معناه انطردوا فیها انطراد الکلاب، و ابعدوا فیها بعد الکلاب «و لا تکلمون» فى رفع العذاب فانى لا ارفعه عنکم و لا اخرجکم منها، فعند ذلک ایس الکفار من الفرج.
مفسران گفتند آخرتر سخنى که دوزخیان گویند اینست که: «ربنا أخْرجْنا منْها فإنْ عدْنا فإنا ظالمون» و پس از هزار سال ایشان را جواب دهند که: «اخْسوا فیها و لا تکلمون» پس از آن هیچ سخن نگویند که کسى فهم کند مگر شهیق و زفیر بانگى همى کنند چون بانگ خر، و عن ابى الدرداء قال قال رسول الله (ص): «یلقى على اهل النار الجوع فیعدل ما هم فیه من العذاب فیستغیثون بالطعام فیوتون بطعام ذا غصة فیذکرون انهم کانوا یستغیثون فى الدنیا بالشراب فیوتون بالحمیم فى کلالیب من نار فاذا ادنیت من وجوههم قشرت وجوههم فاذا دخلت بطونهم قطعت ما فى بطونهم فیستغیثون عند ذلک، فیقال لهم او لم تک تأتیکم رسلکم بالبینات؟ فیقولون بلى، فیقال لهم فادعوا و ما دعاء الکافرین الا فى ضلال، فیقولون ادعوا لنا مالکا فیقولون یا مالک لیقض علینا ربک، قال انکم ماکثون، فیقولون: «ربنا غلبتْ علیْنا شقْوتنا و کنا قوْما ضالین ربنا أخْرجْنا منْها فإنْ عدْنا فإنا ظالمون. قال اخْسوا فیها و لا تکلمون» «إنه کان فریق منْ عبادی»، هذا تعلیل لاستحقاق العذاب یعنى طائفة من عبادى هذه صفتهم یرید به الانبیاء و المرسلین، قال الربیع: هم اصحاب الصفة، و قیل هم اصحاب رسول الله (ص)، «یقولون ربنا آمنا فاغْفرْ لنا و ارْحمْنا و أنْت خیْر الراحمین».
«فاتخذْتموهمْ سخْریا». قرأ اهل المدینة و حمزة و الکسائى سخریا بضم السین هاهنا و فى سورة ص. و قرأ الباقون بکسرهما و اتفقوا على الضم فى سورة الزخرف، قال الخلیل هما لغتان کقولهم بحر لجى و لجى، و کوکب درى و درى و قال الکسائى و الفراء: الکسر بمعنى الاستهزاء بالقول و الضم بمعنى التسخیر و الاستبعاد بالفعل و اتفقوا فى سورة الزخرف على الضم لانه بمعنى التسخیر، «حتى أنْسوْکمْ ذکْری» تأویله انساکم شوم اذا کم ایاهم ذکرى، یعنى کانوا سبب النسیان و کنتم منهم تضحکون کقوله: «إن الذین أجْرموا کانوا من الذین آمنوا یضْحکون». مقاتل گفت: این در شأن کفار قریش فرو آمد که بفقراء صحابه بر مىگذشتند بلال و عمار و خباب و صهیب و غیر ایشان و بایشان استهزاء مىکردند و ناسزا مىگفتند رب العزه گفت: «إنی جزیْتهم الْیوْم بما صبروا» اى جازیتهم الیوم بما یستحقون من الثواب لصبرهم على اذا کم و قیامهم على طاعتى، «أنهمْ هم الْفائزون». قرأ حمزة و الکسائى انهم بکسر الالف على الاستیناف، و قرأ الآخرون بفتحها فتکون فى موضع المفعول الثانى، و المفعول الاول هم من جزیتهم لان جزى یتعدى الى مفعولین، و التقدیر جزیتهم الیوم بصبرهم الفوز بالجنة کقوله: «و جزاهمْ بما صبروا جنة و حریرا» و یجوز ان یکون على اضمار اللام و التقدیر، جزیتهم لانهم هم الفائزون.
«قال کمْ لبثْتمْ» قرأ، حمزة و الکسائى، قل کم لبثتم على الامر، و کذلک قل ان لبثتم و المعنى، قولوا ایها الکافرون، فاخرج الکلام مخرج الواحد، و المراد منه الجماعة اذ کان معناه مفهوما، و یجوز ان یکون المعنى یا من یسأل عن بعثهم قل لهم کم لبثتم، و هو على خطاب من یأمره الله تعالى بسوالهم و قرأ ابن کثیر قل کم لبثتم بغیر الالف على الامر، قال: ان لبثتم بالالف على الخبر لانه جواب، و قرأ الباقون، قال کم لبثتم، قال ان لبثتم على الخبر فى الحرفین و الوجه انه على الاخبار عن السائل فى الکلامین کلیهما، اى قال الله عز و جل للکفار یوم البعث: «کمْ لبثْتمْ فی الْأرْض» اى فى الدنیا و فى القبور، «عدد سنین، قالوا لبثْنا یوْما أوْ بعْض یوْم» نسوا مدة لبثهم فى الدنیا لعظم ما هم بصدره من العذاب، «فسْئل الْعادین» اى الملائکة الذین یحفظون اعمال بنى آدم و یحصونها علیهم. این خطاب با منکران بعث فردا که رب العزة جل جلاله ایشان را بر انگیزاند و قیامت را معاینه ببینند ایشان را سوال توبیخ کنند بآنچه دنیاء اندک فانى بر آخرت باقى اختیار کردند گوید: «کمْ لبثْتمْ فی الْأرْض»؟ قومى جواب دهند که: «لبثْنا یوْما» قومى، دیگر جواب دهند که: «أوْ بعْض یوْم»، قومى دیگر گویند: «فسْئل الْعادین» الله، تعالى گوید: «إنْ لبثْتمْ إلا قلیلا» اى ما لبثتم فى الدنیا الا قلیلا، سماه قلیلا لان الواحد و ان طال مکثه فى الدنیا فانه یکون قلیلا فى جنب ما یلبث فى الآخرة، لان لبثه فى الدنیا و فى القبر متناه، «لوْ أنکمْ کنْتمْ تعْلمون» قصر اعمارکم فى الدنیا و طول مکثکم فى العذاب لما اشتغلتم بالکفر و المعاصى.
«أ فحسبْتمْ أنما خلقْناکمْ عبثا» اى لعبا و باطلا لا لحکمة من ثواب المطیع و عقاب العاصى، و هو مصدر فى موضع الحال اى عابثین، و قیل نصب مفعول له اى للعبث، و المعنى، أ فحسبتم انما خلقناکم للعبث تلعبون و تأکلون و تشربون
و تفعلون ما تریدون ثم لا تموتون للحساب و الجزاء، بین الله تعالى انه لو خلقهم لهذه الاشیاء لکان ذلک عبثا.
«فتعالى الله الْملک الْحق» من ان یخلق الخلق للعبث و الباطل. نظیره قوله تعالى: «أ یحْسب الْإنْسان أنْ یتْرک سدى» لم یخلقهم للعبث، و انما خلقهم للعبادة و اقامة او امر الله عز و جل، یقول الله تعالى: «و ما خلقْت الْجن و الْإنْس إلا لیعْبدون». و سئل بعض العلماء لم خلق الله الخلق؟ فقال: لیعبدوه فانه یحب عبادة العابدین و یثیبهم على قدر افضاله لا على قدر افعالهم، و ان کان غنیا عن عبادة خلقه و لیظهر احسانه لانه محسن فاوجدهم لیحسن الیهم و یتفضل علیهم فعامل بعضا بالعدل و بعضا بالفضل و خلق المومنین خاصة للرحمة، قال الله تعالى: «و کان بالْموْمنین رحیما»، و قال تعالى: «إلا منْ رحم ربک» و لذلک خلقهم، و قال امیر المومنین على (ع) فى خطبته: أ فحسبتم ان الموت لا یعمکم و القبر لا یضمکم و القیامة لا تجمعکم و الرب لا یقضى بینکم، «أ فحسبْتمْ أنما خلقْناکمْ عبثا و أنکمْ إلیْنا لا ترْجعون»، و عن عبد الله بن مسعود انه مر بمصاب مبتلى فقرأ فى اذنه «أ فحسبْتمْ أنما خلقْناکمْ عبثا» حتى ختم السورة فبوأ فقال له رسول الله (ص) ما ذا قرأت فى اذنه؟ فاخبره، فقال: و الذى نفسى بیده و لو ان رجلا موقنا قرأها على جبل لزال.
و عن الاوزاعى قال: بلغنى ان فى السماء الدنیا ملکا ینادى کل یوم: الا لیت الخلق لم یخلقوا و یا لیتهم اذ خلقوا عرفوا ما خلقوا له و جلسوا فذکروا ما عملوا. ثم نزه الله نفسه عما وصفه به المشرکون من اتخاذ الاولاد فقال جل ذکره: «فتعالى الله الْملک الْحق» الذى لا یزول ملکه و لا یفنى سلطانه الحق بنعوت جلاله متوحد، فى عز آزاله و علو اوصافه متفرد، فذاته حق و و صفاته حق و قوله صدق، و لا یتوجه لمخلوق علیه حق، «لا إله إلا هو رب الْعرْش الْکریم» یعنى السریر الحسن المرتفع، قیل کرمه عظمته و جلالته و ارتفاعه و امتناعه من ان یملکه غیره، و قیل کرمه رفع الله ایاه على اعناق الملائکة و کواهلهم و حفوف الملائکة به، و الکریم فى لغة الرعب الحسن السهل المنال.
«و منْ یدْع مع الله إلها آخر لا برْهان له به» لا حجة و لا بینة له لانه لا حجة فى دعوى الشرک، «فإنما حسابه» اى جزاوه عند ربه یجازیه بعمله کما قال: «إن علیْنا حسابهمْ» اى جزاهم، و قال فى الشعراء: «إنْ حسابهمْ إلا على ربی» اى ما جزاوهم الا على ربى. «إنه لا یفْلح الْکافرون» لا سعد الجاحدون المکذبون. قال الحسین بن الفضل: اثبت الله الفلاح فى اول سورة للمومنین فقال تعالى. «قدْ أفْلح الْموْمنون» و نفاه فى آخرها عن الکافرین. فقال: «إنه لا یفْلح الْکافرون» و «قل» یا محمد، «رب اغْفرْ» اى ذنوبى، «و ارْحمْ» اى تضرعى، «و أنْت خیْر الراحمین» لا یرحم احد رحمتک، قیل، اذا رحم عبدا لم یوبخه على ذنبه، و هذا الدعاء معطوف على ما علمه من الدعاء قبله فى قوله: «و قلْ رب أعوذ بک منْ همزات الشیاطین».